ЯК СКІНУЦЬ ПУТЫ САЮЗНЫХ АБАВЯЗАЛЬНІЦТВАЎ?

Гісторыя Беларуска-расійскіх узаемаадносінаў

Калі пагрузіцца ў беларуска-расійскія ўзаемаадносіны, то гісторыя распавядзе нам пра канкурэнцыю за ўплыў у рэгіёне спачатку паміж дробнымі феадальнымі княствамі, а пасля аб супрацьстаянні паміж дзвюма канкуруючымі за лідэрства ва Ўсходняй Еўропе палітычнымі цэнтрамі Вільні і Масквы.

Для беларусаў гэта супрацьстаянне скончылася доўгім палітычным і эканамічным падпарадкаваннем Масквы са знікненнем некалі самастойнай краіны з мапы Еўропы.

У пачатку ХХ ст. Беларусь адрадзілася ў выглядзе ССРБ, як рэакцыя на абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэспублікі, неабходнасці буферная дзяржавы паміж Расіяй і Польшчай, а таксама як суб’ект для стварэння ЛітБела.

Другая спроба нараджэння БССР апынулася больш паспяховай і краіна праіснавала ў такім выглядзе да распаду СССР. За гэты час яна цалкам інтэгравалася ў эканамічную мадэль Савецкага саюза ў  статусе “зборачнага цэха”. Такая эканамічная інтэграванасць у эканамічныя схемы Савецкага саюза зрабіла краіну адной з самых паспяховых і недатацыйных рэспублік. Тым часам ніякай палітычнай самастойнасць Беларусь не мела і была цалкам падпарадкаваная волі саюзнага цэнтра – Масквы.Паступова размывалася нацыянальная ідэнтычнасцьбеларусаў.

Пасля краху савецкай імперыі перад краінай паўсталі новыя выклікі – у тым ліку  самастойнае існаванне ў рынкавых умовах, з якімі яна не справілася. Да ўлады прыйшоў кансерватыўны левы папуліст Аляксандр Лукашэнка, які пачаў не толькі ўсталёўваць рэжым персаналісцкай улады, аднак і знайшоў крыніцу для яго існавання – інтэграцыйны праект пад назвай Дагавор саюзнай дзяржавы Беларусі і Расіі.

Дагавор саюзнай дзяржавы Беларусі і Расіі

Нарэферэндуме 1995 г. Аляксандр Лукашэнка выступіў з ініцыятывай эканамічнай інтэграцыі з Расійскай Федэрацыяй. Па афіцыйных дадзеных 83,3% ад колькасці прагаласаваўшых беларусаў падтрымала яго прапанову. Гэты рэферэндум, як і наступныя два, шэраг экспертаў, у тым ліку сябры БСДП, лічуць неканстытуцыйным.

Тым не менш, гэта развязала Аляксандру Лукашэнку рукі і 2 красавіка 1996 г. была дасягнута дамоўленасць аб супольнасці Беларусі і Расіі. 2 красавіка 1997 г. быў падпісаны Дагавор аб саюзе Беларусі і Расіі, а 8 снежня 1999 г. - падпісаны Дагавор аб стварэнні саюзнай дзяржавы Беларусі і Расіі.

Дагавор прадугледжваў стварэнне патэнцыйна адзінай палітычнай, эканамічнай, ваеннай, мытнай, валютнай, юрыдычнай, гуманітарнай і культурнай прасторы, са стварэннем наднацыянальных органаў, што б абмяжоўвала суверэнітэт Беларусі.

Фактычна ўсе далейшыя інтэграцыйныя працэсы былі пастаўлены на паўзу пасля таго, як да ўлады ў Расіі прыйшоў Уладзімір Пуцін. Мара Аляксандра Лукашэнка ўзначаліць саюзную дзяржаву праз інтэграцыйныю дзвюх дзяржаў правалілася. Не сакрэт, што ў сваіх інтэграцыйных памкненнях ён быў гатовы ахвяраваць беларускім суверэнітэтам, каб дасягнуць сваёй мары аб расійскім троне.

З гэтага перыяда ў стасунках дзвюх дзяржаў сканчваецца рамантычны перыяд, які ўвайшоў у гісторыю пад назвай “нафта ў абмен на пацалункі”.

Нафтавыя, газавыя, малочныя і іншыя эканамічныя “войны” паміж Беларусяй і Расіяй былі не чым іншым, як спробай перавесці на рынкавыя ўмовы супрацу з нежадаючым інтэгравацца па раней акрэсленых правілах саюзнікам.

Жыццё раставіла кропкі над “і” і Аляксандр Лукашэнка зразумеў, што лепш быць кіраўніком незалежнай дзяржавы, чым быць нікім у саюзнай.  

Аднак Расія не спыніла сваіх інтэграцыйных апетытаў і вырашыла праз “падаткавы манёўр” нагадаць пра існаванне Дагавора саюзнай дзяржавы Беларусі і Расіі ў канцы 2019 г. Распачаліся кансультацыі па ўзгадненні дарожных карт, якія на дадзены момант пастаўлены на паўзу. Няма паразумення ў пытаннях стварэння наднацыянальных органаў, якія ў канечным варыянце фактычна паставяць кропку над беларускім суверэнітэтам.  

Пасля жнівеньскіх выбараў 2020 г. Беларусь увайшла ў зацяжны палітычны крызіс і Расія, праз прызнанне Аляксандра Лукашэнка прэзідэнтам, паспрабуе зрабіць яго больш згаворлівым, бо цяпер улада Лукашэнкі трымаецца выключна на прызнанні Расіі. Адсюль і заявы некаторых парламентарыяў аб вяртанні Беларусі да аднавектарнай палітыкі, што фактычна з’яўляецца дыпламатычным правалам.   

Як выйсці з саюзнай дзяржавы?

У Дагаворы саюзнай дзяржавы Расіі і Беларусі ў арт. 67 прапісана, што дзяржава-ўдзельніца можа прыняць рашэнне аб выхадзе з Саюзнай дзяржавы на падставе ўсенароднага рэферэндума. Аб рашэнні выйсці з саюзнай дзяржавы кіраўнік дзяржавы пісьмова ўведамляе Вышэйшы Дзяржаўны Савет, Парламент Саюзнай дзяржавы і іншую дзяржаву-ўдзельніцу. Дагавор спыняе сваё дзеянне ў дачыненні да такой дзяржавы па сканчэнні 18 месяцаў з даты правядзення ў ім рэферэндума па дадзенаму пытанні.

Аднак і выхад з дадзенага Дагавора не закранае выкананне абавязацельстваў, якія прынялі на сябе дзяржавы-ўдзельніцы па Дамове, рэалізацыя якіх абумоўлена пэўным часовым прамежкам.

У сувязі з тым, што падпісаная дамова была бестэрміновай Расія вырашыла скарыстацца гэтай акалічнасцю і праз 20 год пасля яе падпісання пачаць патрабаваць яе выканання.

Тым часам існуе яшчэ адзін спосаб скінуць з сябе саюзнае “ярмо” – прызнаць Канстытуцыйным судом рэферэндумы 1995, 1996 і 2004 гг. неканстытуцыйнымі і праведзенымі з парушэннем заканадаўства. Пасля дзяржаўнага перавароту 1996 г., калі быў разагнаны Вярхоўны Савет 13 склікання, увогуле паўстае пытанне з легітымнасцю Аляксандра Лукашэнка і яго подпіса пад ўсімі дакументамі.

Тым больш, што падобнага кшталту дакумент – Дагавор аб саюзнай дзяржаве Беларусі і Расіі яўна супярэчыць Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь. Нават на неканстытуцыйным рэферэндуме 1996 г. уздымалася пытанне эканамічнай інтэграцыі, аднак ні ў якім разе не ішла гутарка аб стварэнні саюзнай дзяржавы з наднацыянальнымі органамі. У любым выпадку не ўсё ў гэтым пытанні адназначна, аднак для развіцця Беларусі як незалежнай дзяржавы ў ім павінна быць пастаўлена кропка. Тым больш, што ўсе эканамічныя “пернікі” у выглядзе бонусаў і прэферэнцый для Беларусі скончыліся, а калі гэта ўсё адбылося натуральным чынам, то навошта нам ахвяраваць дзеля кагосці сваім суверэнітэтам?

Ці выгадна Беларусі саюзная дзяржава?

Калі казаць з пазіцыі Аляксандра Лукашэнкі, то гэты саюз быў выгадны ў першаю чаргу яму, бо даваў патэнцыйную магчымасць узначаліць Расію праз так званую Саюзную дзяржаву. Такі быў хітры план, які яго зламаў сваім сыходам з пасады Прэзідэнта Барыс Ельцын, прызначыўшы выконваць абавязкі Прэзідэнта Уладзіміра Пуціна.

Спроба інтэграваць беларускую эканоміку ў расійскую па схеме СССР у статусе “зборачнага цэха” таксама б ужо не мела ніякага поспеху, бо схема СССР уключала ў сабе ўзаемадзеянне 15 саюзных рэспублік, а шчыльныя эканамічныя сувязі ў гэтым саюзе павінны былі быць толькі паміж дзвюма краінамі. Аднавіць страчанае ўжо было немагчыма, акрамя таго, што шмат якія галіны ўжо перажывалі крыз і многія прадпрыемствы наўпрост зачыняліся.

Рознае паразуменне эканамічнай мадэлі ў вачах беларускага рэжыму (дзяржаўнага капіталізму) і расійскага (алігархічнага капіталізму) таксама не спрыяла б дабрабыту беларусам. Расійскія алігархі праз свае капіталы з цягам часу ўзялі бы пад кантроль усе сферы беларускага бізнесу, не пакінуўшы яму фактычна нічога нацыянальнага.

Падобны саюз быў выгадны геапалітычна Расіі, бо ўтрымліваў Беларусь у сферы свайго ўплыву і фактычна сінхранізоўваў знешнюю палітыку абедзьвух дзяржаў і даваў Расіі дадатковы голас на міжнароднай арэне. Апроч таго, што вельмі важна для рускіх, праз падобную інтэграцыю ў Беларусі захоўваўся высокі статус рускай мовы і прыязнае стаўленне да савецкай і расійскай гісторыі.

Пасля 2000 г. саюз Беларусі і Расіі можна параўнаць з саюзам Ірландыі і Вялікабрытаніі, пасля здабычы незалежнасці Ірландыяй. У Ірландыі захоўвалася высокая ступень эканамічнай інтэграцыі з Вялікабрытаніяй і каб не дапусціць падзенне эканамічнага дабрабыту грамадзян такі саюз існаваў пэўны час. За гэты час адбывалася перафарматаванне ірландскай эканомікі і інтэграцыя яе ў сусветную.

У выпадку Беларусі – з боку Расіі скончыліся ўсе эканамічныя прэферэнцыі, а краіна так і не была інтэгравана ў сусветную эканоміку.

Такі лёс краіны склаўся праз кіраванне ёй палітычнага двоечніка.